O wpływie efektu ramowania na wiek emerytalny

Efekt ramownia (framing effect) jest dobrze rozpoznanym i udowodnionym empirycznie przez ekonomistów behawioralnych błędem poznawczym (cognitive bias). Polega on na wpływie, jaki na wybory decydentów ma sposób prezentacji sytuacji decyzyjnej. Z reguły ludzie mają tendencję do unikania ryzyka, gdy przedstawiana jest pozytywna rama (positive frame) (tj. rama akcentująca korzyści) oraz mają skłonność do ryzyka, gdy przedstawiana jest rama negatywna (tj. rama akcentująca straty. W odniesieniu do decyzji o przejściu na emeryturę efekt ramowania można zdefiniować jako wpływ sposobu przedstawienia sytuacji decyzyjnej (wybór wieku przejścia na emeryturę a wysokość świadczenia emerytalnego) na decyzje dotyczące wieku przejścia na emeryturę (rzeczywistego lub planowanego).

Podejrzewając, że podobnie jak w innych obszarach podejmowania decyzji, również w dziedzinie przechodzenia na emeryturę efekt ramowania może odgrywać istotną rolę, w pracy Does the Formulation of the Decision Problem Affect Retirement?—Framing Effect and Planned Retirement Age autor sformułował podstawowy problem badawczy, który wyraża się pytaniem: czy sposób sformułowania problemu decyzyjnego (efekt ramowania) wpływa na decyzje dotyczące planowanego wieku przejścia na emeryturę? Na podstawie dokonanego przeglądu literatury i pogłębionych studiów teoriopoznawczych, w nawiązaniu do tak sformułowanego problemu postawiono trzy hipotezy badawcze:

H.1 –Ramowanie problemu decyzyjnego dotyczącego przechodzenia na emeryturę wpływa na wydłużenie planowanego wieku emerytalnego.

H.2 – Ramowanie ukierunkowane na straty bardziej niż ramowanie ukierunkowane na zyski wpływa na wydłużenie planowanego wieku emerytalnego.

H.3 – Szersze ramy problemu decyzyjnego wpływają na wydłużenie planowanego wieku emerytalnego.

Weryfikacja tak sformułowanych hipotez badawczych została przeprowadzona w oparciu o badanie ankietowe przeprowadzone wśród 1079 niebędących jeszcze na emeryturze uczestników polskiego systemu emerytalnego.

Narzędziem badawczym służącym weryfikacji postawionych hipotez badawczych (H.1 – H.3) był autorski kwestionariusz badawczy. Kwestionariusz ten nie był przy tym jedynie prostym instrumentem służącym badaniu opinii i postaw respondentów, ale stanowił rozbudowane narzędzie mające na celu realizację badań eksperymentalnych. W zaprojektowanym badaniu, do zbadania wpływu efektu ramowania na decyzje dotyczące planowanego wieku emerytalnego posłużono się dwoma specyficznymi zabiegami eksperymentalnymi: opisem hipotetycznego systemy emerytalnego oraz wielowariantowym pytaniem winietowym.

Zastosowanie w badaniu opisu hipotetycznego systemu emerytalnego miało na celu oderwanie respondentów od rozważań osadzonych w ramach obecnej konstrukcji systemu emerytalnego. Zabieg ten miał więc umożliwić analizę rzeczywistych preferencji dotyczących planowanego wieku przejścia na emeryturę bez potencjalnego obciążenia odpowiedzi aktualnymi rozwiązaniami systemowymi. Co istotne, podobny zabieg stosowano także wcześniej w innych badaniach dotyczących behawioralnych uwarunkowań decyzji emerytalnych.

Pytanie mające zweryfikować wpływ efektu ramowania na planowany wiek emerytalny miało formułę eksperymentalnego pytania winietowego (epizodu). W pytaniach tego typu badany jest proszony o wskazanie co zrobiłby na miejscu osoby przedstawionej w hipotetycznym opisie określonej sytuacji. Forma pytań winietowych jest znana i z powodzeniem stosowana w badaniach dotyczących postaw i zachowań emerytalnych. W porównaniu do pytań bezpośrednich, największym autem pytań winietowych jest możliwość kontrolowania wybranych zmiennych oraz manipulowania nimi poprzez zadawanie badanym różnych wersji tego samego pytania.

Wykorzystanie w przeprowadzonych badaniach pytania winietowego miało na celu wyizolowaną analizę wpływu modyfikowanych zmiennych (ram decyzyjnych) na preferencje respondentów dotyczących planowanego wieku emerytalnego. Zgodnie z ogólną ideą pytań winietowych, badani skonfrontowani z opisem sytuacji fikcyjnych osób powinni brać pod uwagę jedynie te zmienne, które zostały przedstawione w treści pytania. W procesie podejmowania decyzji w imieniu fikcyjnej osoby, badani nie powinni natomiast uwzględniać innych zmiennych, które w rzeczywistości, gdyby zdać im podobne pytanie w formie bezpośredniej, wpłynęłyby na ich odpowiedzi.

W rezultacie przeprowadzonych badań dowiedziono, że efekt ramowania w istocie wpływa na wydłużenie planowanego wieku emerytalnego. Okazało się przy tym, że ramowanie ukierunkowane na straty w większym stopniu niż ramowanie ukierunkowane na zyski wpływa na decyzje respondentów. Jednocześnie nie znaleziono dowodów, że szerokie ramowanie bardziej niż wąskie ramowanie wpływa na wydłużenie planowanego wieku emerytalnego. Jako istotny wniosek aplikacyjny płynącym z przeprowadzonych badań wskazuje się stwierdzenie możliwości intencjonalnego wykorzystania efektu ramowania przez decydentów w celu stymulowania wydłużania aktywności zawodowej osób starszych.

Więcej w pracy: Jedynak T. (2022), Does the Formulation of the Decision Problem Affect Retirement? – Framing Effect and Planned Retirement Age, International Journal of Environmental Research and Public Health, Vol. 19, Iss. 4, s. 1-31, (https://www.mdpi.com/1660-4601/19/4/1977)