W 2015 r.  Rada Państwa Chińskiej Republiki Ludowej uchwaliła strategię Made in China 2025 (MIC 2025), czyli dziesięcioletni plan przekształcenia Chin w lidera zaawansowanego przemysłu. Wspólnym mianownikiem działań w ramach przyjętej strategii jest nadrzędny cel w postaci odrobienia dystansu technologicznego (technological catch-up) i substytucja importu (Wübbeke i in. 2016). Analiza strategii i planów wykonawczych pozwala wskazać trzy cele operacyjne tak określonej chińskiej polityki przemysłowej (U.S. Chamber of Commerce 2017, s. 16):

• rozwój krajowej działalności badawczo-rozwojowej i przejęcie większej kontroli nad globalnymi łańcuchami dostaw,
• zmniejszenie zależności od zagranicznych technologii i substytucję rozwiązaniami rodzimymi,
• po rozwinięciu własnego potencjału technologicznego i stworzeniu rozpoznawalnych marek – przejęcie większych udziałów w krajowych i, docelowo, zagranicznych rynkach produktów zaawansowanych technologicznie.

Wśród kluczowych sektorów, w których chińscy producenci ubiegają się o przywództwo, wymienia się (ISDP 2018, s. 2): nowe technologie informacyjne, narzędzia sterowania cyfrowego, sprzęt lotniczy i kosmiczny (aerospace), zaawansowane technologicznie statki, wyposażenie kolei, technologie energooszczędne, nowe materiały, urządzenia medyczne, maszyny rolnicze, urządzenia stosowane w energetyce. Do tego katalogu dodaje się także produkcję samochodów elektrycznych.

Dla osiągnięcia większej niezależności technologicznej w tych dziedzinach ważnym krokiem jest zwiększenie udziału rodzimych kluczowych komponentów i materiałów – o przeciętnie 20-30 punktów procentowych w stosunku do poziomu z roku 2015 (Wübbeke i in. 2016:, s. 21). Aby nie naruszać standardów Światowej Organizacji Handlu poprzez stosowanie wymogu rodzimej wartości dodanej i eliminowanie z łańcuchów wartości partnerów zagranicznych, cele w postaci „wkładu lokalnego” komunikowane są w dokumentach wewnętrznych lub półoficjalnych (tamże, s. 20).

Warto zauważyć, że wymienione działania należały do kanonu polityki przemysłowej podejmowanej w XX w. przez kraje rozwijające się pod wpływem zaleceń formułowanych przez przedstawicieli ekonomii rozwoju. A. Hirschman (1958) postulował rozwijanie tych branż, które charakteryzują się silnymi powiązaniami z innymi gałęziami gospodarki. Współzależności między nimi prowadzą do efektów zewnętrznych w postaci oddziaływania wzrostu w jednej gałęzi na produkcję w gałęziach powiązanych. Dotyczy to szczególnie przemysłu przetwórczego, stąd m.in. intuicyjnie utożsamiano rozwój z uprzemysłowieniem. Rolą państwa w gospodarce nierozwiniętej jest w tym ujęciu wybranie i wsparcie rozwoju takich przemysłów (tamże, s. 203/4). Strategia rozwoju zorientowana do wewnątrz (inward directed) (Prebisch 1950) była zalecana także wobec stwierdzonej nierówności wymiany międzynarodowej pomiędzy gospodarkami światowego rdzenia i peryferii. Postulaty te znalazły praktyczny wyraz w polityce uprzemysłowienia zastępującego import, realizowanej przez liczne państwa latynoamerykańskie.

Niepowodzenie tej strategii P. Krugman przypisuje zbyt małym rynkom (Krugman i Obstfeld 2007, 366-74) utrudniającym uzyskanie tamtejszym producentom efektywnej skali, umożliwiającej konkurowanie na rynkach światowych. Z kolei C. Furtado (1973) utrzymywanie się dominacji krajów światowego rdzenia nad obszarami peryferyjnymi przypisuje kontroli rozwoju i transferu technologii do krajów rozwijających się. A. Amsden (2001) opisując historię uprzemysłowienia krajów azjatyckich i latynoamerykańskich wskazywała, że technologia, generująca renty ekonomiczne jest jednym z najlepiej strzeżonych zasobów. Bez pomocy ze strony administracji publicznej, przedsiębiorstwa w krajach rozwijających się nie odrobią dystansu technologicznego. Konkurencyjność na rynkach światowych daje się pogodzić z wysokimi płacami, właśnie dzięki przewadze technologicznej (Kaldor 1978, Fagerberg 1996). Zdolność do przejścia od konkurowania niskimi kosztami do oparcia na rozwoju technologicznym jest jedynym sposobem na uniknięcie tzw. pułapki średniego dochodu (Hausner i in. 2013). Termin ten ukuli Gill i Kharas (2007) dokonując namysłu nad rozwojem Chin. Odpowiedzią chińskich władz na to zagrożenie jest właśnie strategia Made in China 2025.

Już w dekadzie poprzedzającej przyjęcie strategii Chiny podejmowały wiele inicjatyw mających na celu sinizację łańcuchów wartości i rozwój rodzimych technologii, szczególnie w zaawansowanym przemyśle. Wykorzystanie międzynarodowych tablic przepływów międzygałęziowych umożliwia przyjrzenie się tym procesom w ciągu dekady poprzedzającej przyjęcie strategii. Wykorzystajmy tablice World Input_output Database (Timmer i in. 2015), aby odpowiedzieć na pytanie, czy w świetle wniosków płynących z takiej analizy, w latach 2004-2014 realizowane były cele samowystarczalności technologicznej i opanowania przez Chiny zdolności wytwarzania produktów wysokiej i średnio-wysokiej techniki.

Za symptom samowystarczalności technologicznej można uznać zmniejszenie zależności od zagranicy w gałęziach zaawansowanych technologicznie. W tabeli 1. przedstawiono współczynniki bezpośredniej oraz pełnej materiałochłonności i zawartości wartości dodanej dla chińskiej gospodarki w latach 2004 i 2014. Przymiotnik „bezpośredniej” oznacza, że przedmiotem analizy jest zawartość zużytych dóbr pośrednich i wartości dodanej w produkcji globalnej danej gałęzi. Natomiast przymiotnik „pełnej” oznacza, że dodatkowo bierze się pod uwagę cały system gospodarczy i szacuje, jakie skutki bezpośrednie i pośrednie (poprzez powiązania kooperacyjne) wywołuje w całej gospodarce zwiększenie produkcji końcowej gałęzi o jednostkę. Materiałochłonność krajowa przedstawia skutki dla gospodarki krajowej, a importochłonność dla gospodarek zagranicznych. Skoncentrowano się na tych gałęziach przemysłu, które stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania MIC 2025, czyli na zaawansowanym technologicznie przemyśle. Do kategorii tej zaliczane są gałęzie o wysokim udziale nakładów na działalność badawczo-rozwojową (Godin, 2004). Pobieżny przegląd branż strategicznych (patrz ISDP 2018, s. 2) skłania do utożsamienia ich z działami przetwórstwa przemysłowego C26-C30 (tab. 1).

Można zauważyć, że w latach 2004-2014 zwiększyła się znacząco bezpośrednia materiałochłonność krajowa, przy wydatnym zmniejszeniu importochłonności (w działach C26-C30 z 0,12 do 0,06, a w całym przemyśle przetwórczym z 0,09 do 0,06). Zmniejszenie tej drugiej nie rekompensowało zwiększenia pierwszej, czego konsekwencją było obniżenie bezpośredniej zawartości wartości dodanej analizowanych gałęzi (wskaźniki A.1, A.2 i A.3 dopełniają się do 100 proc.). Z perspektywy gałęzi czy przedsiębiorstwa, zmniejszenie udziału wartości dodanej zrekompensowane może być zwiększeniem skali działalności (mniejsza marża, przy większym obrocie), co stało się w istocie.

Interesujące przy tym jest jednak to, na co wskazują wskaźniki pełnej zawartości wartości dodanej. Dzięki zwiększeniu znaczenia krajowych łańcuchów wartości (pełnej materiałochłonności krajowej) i zmniejszeniu importochłonności, zwiększyła się skala pozytywnego oddziaływania każdej z wyszczególnionych branż na wartość dodaną w całej gospodarce chińskiej. Współczynniki pełnej zawartości wartości dodanej w latach 2004-2014 zwiększyły się ze średnio 0,72 do 0,79, co obrazuje, że zwiększenie produkcji końcowej tych działów generuje coraz większy efekt dla gospodarki krajowej. Przyrost ten był większy w analizowanych gałęziach high-tech i medium high-tech (o 7 fenów z 1 juana produkcji końcowej) niż w całym przemyśle przetwórczym (wzrost o 5 fenów). Przy tym jednak nadal pozostawał na niższym poziomie (0,79 w gałęziach C26-C30 wobec 0,83 w całej sekcji C), co może wynikać z relatywnie dużego udziału zagranicznych technologii w wartości dóbr pośrednich. Sugeruje to szczególnie wysoka importochłonność działu C26 Produkcja komputerów i wyrobów elektronicznych, mimo jej znaczącego zmniejszenia w analizowanym okresie (z 39 do 28 fenów z 1 juana produkcji końcowej).

Jednocześnie dostrzec można, że mimo zmniejszenia bezpośrednich współczynników zawartości wartości dodanej, współczynniki pełnej zawartości zwiększyły się. Zmniejszenie udziału wartości dodanej na skutek zwiększenia krajowej materiałochłonności jest z perspektywy gałęziowej ceną za zwiększenie pozytywnego oddziaływania na całą gospodarkę. Rekompensata ta z perspektywy całego systemu gospodarczego będzie oddziaływała ostatecznie także na wzrost wartości dodanej w samej gałęzi, poprzez zwiększenie zapotrzebowania na jej produkcję końcową. Efektem tego jest nie notowany w innych obszarach świata przyrost produkcji globalnej i wartości dodanej w analizowanej dekadzie.

Tabela 1. Współczynniki bezpośredniej i pełnej materiałochłonności i zawartości wartości dodanej wybranych gałęzi gospodarki chińskiej w latach 2004-2014

Kody klasyfikacji NACE Rev. 2 (PKD 2007):
C26 Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych,
C27 Produkcja urządzeń elektrycznych
C28 Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana
C29 Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli
C30 Produkcja pozostałego sprzętu transportowego
J61 Telekomunikacja
J62 Działalność związana z oprogramowaniem i doradztwem w zakresie informatyki oraz działalność powiązana
J63 Działalność usługowa w zakresie informacji
M72 Badania naukowe i prace rozwojowe
M74 Pozostała działalność profesjonalna, naukowa i techniczna
M75 Działalność weterynaryjna

Zobrazowany proces jest odwrotnością trendu, któremu poddane są inne gospodarki świata w dobie globalizacji. Ze względu na rosnące współzależności gospodarcze w większości krajów udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie i popycie finalnym zwiększa się (przykładowo w gospodarkach Japonii i Niemiec wartości te zwiększyły się odpowiednio  z 6% do 11% i z 12% do 16%, zaś w gospodarkach na średnim poziomie rozwoju – w Korei i w Polsce odpowiednio z 15% do 19% i z 17% do 20%). W tym czasie w Państwie Środka udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie zmniejszył się z 13% do 8%. Chiny wydają się być mocarstwem korzystającym z otwarcia partnerów i dobrodziejstw globalizacji, ale prowadzącym politykę przemysłową w taki sposób, żeby zwiększyć zakres gospodarczej i technologicznej samowystarczalności.

Efekty MIC 2025 ocenić będzie można zapięć lat, ale już teraz można przyjrzeć się efektom chińskiej polityki rozwoju technologicznego w ostatnich latach i zobrazować je wskaźnikami nakładów na badania czy patentów, które co prawda jeszcze nie dorównują średniej europejskiej czy amerykańskiej, ale szybko się do nich zbliżają (tabela 2). Towarzyszy temu błyskawiczne tempo wzrostu produktu krajowego na mieszkańca.

Tabela 2. Rozwój technologiczny w Chinach i w Polsce w latach 2000-2017

*Sektor przedsiębiorstw jako sektor wykonawczy, dane Eurostat,
**Wartość dodana w gałęziach C20-C21 i C26-C30 zaliczanej do sektorów średnio-wysokiego i wysokiego poziomu techniki (patrz Eurostat, high-tech classification of manufacturing industries) w relacji do wartości dodanej wszystkich działów przetwórstwa przem. (C10-C33), dane WIOD,
***Wnioski patentowe złożone w procedurze PCT, dane OECD,
**** Rodzina patentów triady to wniosek patentowy złożony jednocześnie w Japonii, USA i Europejskim Urzędzie Patentowym, dane: OECD.

Realizacja strategii rodzi frustracje po stronie państw rozwiniętych, nie tylko ze względu na pojawienie się nowego rywala zdolnego sięgnąć po przywództwo technologiczne, ale też z powodu łamania dotychczasowych zasad międzynarodowej konkurencji. Wskazuje się, że wiele z instrumentów substytuujących zagraniczne technologie i wyznaczające minimalne limity ich chińskiego pochodzenia narusza zasady WTO (Hestermeyer i Nielsen 2014, Wübbeke i in. 2016). Do tego wsparcie państwa dla chińskich przedsiębiorstw inwestujących w firmy technologiczne na Zachodzie uznawane jest za naruszenie zasad wolnej konkurencji w zakresie pomocy publicznej, tym bardziej, że odbywa się bez wzajemnego otwarcia Chin na inwestycje zagraniczne. ISDP (2018, s. 5), przytacza, ze w okresie 2005-2016 chińskie przedsiębiorstwa zainwestowały odpowiednio ponad 13,6 mld oraz 135 mld dolarów w niemieckie i amerykańskie przedsiębiorstwa o wysokim poziomie innowacyjności i dużych aktywach własności intelektualnej. Wiele więc wskazuje na to, że wzajemna wymiana ciosów w wojnie handlowej pomiędzy Chinami i Stanami Zjednoczonymi w 2019 r. było pierwszą odsłoną nowej batalii o przywództwo technologiczne w XXI w. Najważniejszym jej frontem wydaje się walka o zaawansowany technologicznie przemysł.

---

[1] Niniejszy artykuł opracowano w oparciu o rozdział w książce pt. Inicjatywa Pasa i Szlaku. Chińska ekspansja, nowe łańcuchy wartości i rosnąca rywalizacja pod redakcją naukową Mariusza Jana Radło, która ukaże się wkrótce nakładem Wydawnictwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Autor składa podziękowania Wydawnictwu za zgodę na opublikowanie fragmentu rozdziału.

Literatura:

Amsden, A. H. (2001). The rise of the rest: Challenges to the West from late-industrializing economies. Oxford University Press.
Gereffi, G. (2005). The global economy: organization, governance, and development. The Handbook of Economic Sociology, 2, 160–182.
Gill, I., & Kharas, H. (2007). An East Asian Renaissance: Ideas for Economic Growth (Washington, DC: World Bank
Godin, B. (2004). The obsession for competitiveness and its impact on statistics: the construction of high-technology indicators. Research Policy, 33(8), 1217–1229.
Hestermeyer, H. P., & Nielsen, L. (2014). Legality of Local Content Measures under WTO Law, The. J. World Trade, 48, 553.
Hirschman, A. O. (1958). The strategy of economic development. Yale studies in economics: Vol. 10. Yale University Press.
ISDP, Institute for Security and Development Policy. (2018). Made in China 2025: Backgrounder. Institute for Security and Development Policy. https://isdp.eu/publication/made-china-2025/
Krugman, P. R., & Obstfeld, M. (2007). Ekonomia międzynarodowa, cz. 1. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Prebisch, R. (1950). The economi development of Latin America and it principal problems. Economic Bulletin for Latin America, 7(1), 385–421.
Timmer, M. P., Dietzenbacher, E., Los, B., Stehrer, R., & Vries, G. J. de (2015). An Illustrated User Guide to the World Input-Output Database: the Case of Global Automotive Production. Review of International Economics, 23(3), 575–605. https://doi.org/10.1111/roie.12178
U.S. Chamber of Commerce (2017). Made in China 2025: Global Ambitions Built on Local Protections.
Wübbeke, J., Meissner, M., Zenglein, M. J., Ives, J., & Conrad, B. (2016). Made in China 2025: The making of a high-tech superpower and consequences for industrial countries. Mercator Institute for China Studies, 17, 2017-09.